راههای حفاظت از منابع طبیعی

با عنایت به اینکه منابع طبیعی جزو انفال بوده و متعلق به خداوند و رسول او، و زیر بنای توسعه می باشد و تمام نیازهای صنعتی، اجتماعی، رفاهی و حتی سیاسی وابسته به این عرصه ها است، برای جبران بخشی از تخریبها، فعالیتهای زیر باید انجام شود.

1-          توقف ساخت و اقدام به جمع آوری سدهای موجود :

در حالی که تا کنون تنها پس از سپری‌شدن عمر یک سد به برچیدن آن سد فکر می‌کردند؛ امروزه به دلیل آشکار شدن هزینه‌های اقتصادی و خسارات اجتماعی و زیست‌محیطی، برچیدن سدها، برای مدیریت پایدار رودخانه و حفاظت از زیست بوم‌های رودخانه‌ای اهمیت فراوانی یافته است. زیرا تا سپری‌شدن عمر یک سد، ممکن است خسارات بیشتر و جبران ناپذیرتر شوند. به همین جهت سالها است برچیدن سدها بخصوص در کشورهای پیشرفته انجام می شود و سدسازی با همۀ خسارتهای زیست محیطی و اجتماعی خسارت بار به کشورهای جهان سوم منتقل شده است

 

2-           جایگزینی فعالیتهای آبخوان داری و آبخیزداری :

تولید آب از طریق آبخوان‌داری پنج برابر ارزان‌تر از سدسازی است براساس آمارهای موجود سالانه 413 میلیارد متر مکعب نزولات آسمانی در کشور داریم که طی سال‌های اخیر حدود 293 میلیارد متر مکعب آن یعنی بیش از 70 درصد تبخیر می‌شود. با سدسازی میزان تبخیر افزایش می یابد در حالی که با آبخوان داری تبخیر کاهش یافته و میزان آب قابل استحصال افزایش می یابد طی بررسی‌های انجام شده جذب و تولید آب از نزولات آسمانی در اراضی دارای پوشش گیاهی 18 برابر بیشتر از اراضی فاقد پوشش گیاهی است.

بنابراین می‌توان تا 30 درصد از آب تبخیر شده را که حدود 90 میلیارد متر مکعب است از طریق اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری احیا کرد؛ به گونه‌ای که 17 درصد از این میزان به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل می‌شود و 13 درصد نیز به رشد پوشش گیاهی منطقه مورد نظر اختصاص پیدا می‌کند. در واقع 50 میلیارد متر مکعب از آبی که پیش از این تبخیر می شده، به سفره‌های زیرزمینی انتقال می یابد.

 

 

 

براساس مطالعات انجام شده در سطح 13 میلیون هکتار از اراضی کشور می‌توان عملیات آبخیزداری و آبخوان داری انجام داد که این طرح می تواند تنها راه نجات بحران آبی کشور باشد چرا که در هر هکتار از اراضی می توان حداقل 530 متر مکعب آب تولید کرد و از سوی دیگر 9 تن در کنترل فرسایش خاک و چهار تن در کنترل رسوب در هر هکتار از اراضی اثرگذار است.

 

با اجرای عملیات آبخوان‌داری در هر هکتار از اراضی کشور 120 کیلوگرم تولید علوفه افزایش پیدا می‌کند، و می‌توان سالانه 11 میلیارد متر مکعب آب را که دقیقاً معادل بیلان منفی آب سفره‌های زیرزمینی است، تولید نمود.

 

وزارت نیرو در یکی از بررسی‌های شرکت‌های وابسته خود در حوزه سد کرخه اعلام کرد تولید هر متر مکعب آب از طریق آبخیزداری و آبخوان‌داری پنج برابر ارزان‌تر از احداث سد تمام می‌شود..

 

عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری به عکس سدسازی هیچ ضایعه ای به دنبال نداشته و بهترین راه برای ذخیره آب است. از این رو به عنوان تولید آب سبز معرفی می‌شود. اما متاسفانه در کشور ما  در حالی که اعتبار برای سدهای پرهزینه و کم بازده همیشه تامین می شود اعتبار لازم برای اجرای آبخیزداری و آبخوان داری به قدر کافی و موثر اختصاص پیدا نمی کند در حالی که هزینه آن نسبت به ارزش آب تولیدی بسیار مناسب است.

 

طرح آبخیزداری مثل سنگچین کردن دره ها درچند نقطه از مسیر دره ها و جلوگیری از ورود رسوبات به سد ها عموماً بصورت مکانیکی و بیومکانیکی انجام شده و شامل حوضچه های تغذیه مصنوعی، بندهای خاکی، بندهای سنگی ملاتی و پخش سیلاب و ... می باشد.

 

2-     جلوگیری عبور آبهای شیرین از گنبدهای نمک: هدایت آبهای شیرین بوسیله لوله گذاری

 

3-     تغییر نوع محصولات : کشت محصولاتی که آب بری زیاد دارند (مانند برنج و گندم و...) باید به محصولات کم آب بر(مانند زعفران، زرشک، پسته و...) تبدیل شود. زیرا مصرف آب زیرزمینی و زدن سدهای بزرگ، عامل اصلی پایین رفتن سطح و شوری منابع آب زیرزمینی و خشکی تالابها و همه عوارض ناشی از کم آبی، و حتی خشکسالی است. این سدها عامل زیاد شدن نسبت تبخیر آب هم هستند. (تا 30 درصد)

 

4-     حفظ و احیاء مراتع:

 

مراتع استان فارس با مساحتی بالغ بر 31/7 میلیون هکتار دارای دو نوع نظام بهره برداری شامل عشایری و روستایی است که 42 درصد از عرصه های قابل تعلیف روستایی و 58 درصد عشایری میباشد. ظرفیت مجاز دام استان 4810000 واحد دامی می باشد واین در حالیست که بیش از ده میلیون واحد دامی ازاین عرصه ها تعلیف میشوند.

 

به منظور اصلاح و احیاء مراتع اقدامات مختلفی ضروریست از جمله:

 

-   ممیزی مراتع، اجرای طرحهای مرتعداری و مدیریت چرا

 

- افزایش درآمد دامداران و مرتعداران از روشهای دیگری به غیر از دامداری مانند کاشت و توسعه گیاهان دارویی و گیاهان دیگری که به آب کم نیاز دارند

 

-  ممنوعیت چرای بز در مراتع و تعلیف آنها در آغل. بز از عوامل موثر نابودی مراتع و نهالهای جنگل است گرچه چرای گوسفند بیش از ظرفیت قدرت بازسازی مراتع را می گیرد اما چرای بز که متاسفانه در مراتع فقیر بسیار شایع شده، گیاهان مرتعی و نهالهای جنگل را ریشه کن می کند.  نگهداری بز درآغل به دلیل خوش خوراک بودن، به سهولت امکان دارد و قطعاً باید با چرای آن در مرتع مقابله جدی شود (حتی با ذبح ، فروش و رد پول آن به مالک بز) زیرا حفظ مراتع، حفظ آینده دامداران است.

 

-  آموزش و حمایت از توسعه پرورش کبک، بلدرچین، غاز، شترمرغ، و سایر پرندگانی که با آب و هوای منطقه و کم آبی سازگار باشند.

 

-  پرورش حشرات برای خوراک پرندگان و آبزیان، و همچنین ملخ که هم برای خوراک پرندگان و آبزیان مناسب است و هم برای خوراک انسان قابل صدور است. (هم خوردن آن از نظر اسلام جایز است، و هم جزو غذاهای گران امریکایی ها و اروپایی ها حساب می شود. بهای هر وعده غذایی که با ملخ پخت می شود در اروپا و آسیا بین بیست تا پنجاه دلار، و بهای هر ملخ پرورشی بین سه تا هفت سنت است).

 

-   ایجاد تعاونی هایی برای حمایت از تولیدات روستائیان و عشایر، با آموزش، تهیه امکانات لازم، بیمه     محصولات، بازاریابی داخلی و خارجی و سایر فعالیتهای اقتصادی و فرهنگی، در جهت توسعه پایدار

 

5- حفظ و احیاء جنگلها

 

- تعطیل کردن همه کوره های ذغال سازی (با وجود 4000 کوره ذغال سازی مجاز جهرم، به بهانه درختان آفت زده مرکبات، دیگر نه تنها درخت بلوط که هیچ جنگلی در این منطقه نخواهد ماند. (این کوره ها خریدار همه درختان جنگل هستند با بازرسیهای پیاپی میتوان مجوز تعطیلی آنها را باطل کرد)

 

- بازسازی جنگلها : با عملیات تولید نهال، حفاظت، احداث پارک های جنگلی و نهال کاری درختان طبیعی منطقه در مناطق تخریب شده جنگلی، باید به بازسازی جنگلها پرداخت

 

- حفظ درختان قطب جنگل : در تحقیقات اخیر ثابت شده که میان درختان جنگل نوعی همزیستی دوسویه زیرزمینی وجود دارد که به نوعی همیاری درختان مربوط می شود. بخصوص تعدادی از درختان قدیمی تر و قوی تر حکم مادر را برای نهالهای خود دارند و علاوه بر همیاری با درختان دیگر از نهالهای خود حمایت می کنند. این درختان به نوعی درختان قطب جنگل هستند که در صورت قطع شدن درختان اطرافشان آسیب پذیر شده و قدرت تطابق را از دست می دهند.

هر درخت مادر ممکن است به صدها درخت دیگر متصل باشد. حتی نهال نزدیک به درخت مادر افزایش چهار برابری شانس بقا دارد.

 

جنگل‌ها صرفاً مجموعه‌ای از درخت‌ها نیستند، آنها نظام‌های پیچیده‌ای متشکل از قطب‌ها و شبکه‌هایی هستند که با هم تلاقی پیدا کرده و درختان را به هم وصل می‌کنند و به آنها امکان برقراری ارتباط می‌دهند، و شاهراه‌هایی برای مخابره بازخوردها و ایجاد سازگاری در اختیار می‌گذارند، و این موجب انعطاف و تطبیق‌پذیری جنگل می‌شود  چرا که تعداد زیادی قطب‌درخت و شبکه‌های همپوشان در جنگل هست.  اما آنها آسیپ‌پذیر هم هستند، نه تنها در برابر اختلالات طبیعی، بلکه همچنین در برابر قطع گزینشی بهترین‌‌ درخت‌ها

 

در بازسازی جنگل یکی دو گونه کاشته می شود چنین جنگل‌های ساده‌ شده‌ای فاقد پیچیدگی لازم هستند، و واقعاً در برابر عفونت‌ها و آفت‌ها و تغییرات شرایط اقلیمی آسیب‌پذیرند؛ این مسائل دست به دست هم داده و موجب می‌شوند بلایای طبیعی هنگام وقوع به شدیدترین شکل ممکن ظاهر شوند. جنگل‌ها به عنوان نظام‌های پیچیده، قابلیت فوق‌العاده‌ای برای خودشفابخشی دارند. پژوهشگران اخیراً دریافته اند که با قطع محدود و حفظ ‌درختان قطب و احیای تنوع گونه‌ها و ژن‌ها و ژنوتیپ‌ها، این شبکه‌های جنگلی واقعاً به سرعت شفا پیدا می‌کنند. با درنظر داشتن این موضوع چند پیشنهاد  ارائه شده است.

 

1- مردم باید به دیدن جنگلها بروند تا با آن ارتباط عاطفی پیدا کنند و نسبت به آن احساس مسئولیت کنند. این کار با انجام تورهای علمی و محیط زیستی بخصوص برای دانش آموزان و دانشجویان بسیار مفید است

 

2-  جنگل‌های کهن رست حفظ شوند. این نوع جنگل‌ها مخازن درختان مادر، ژن‌ و شبکه‌های مایکوریزا هستند. این به معنای قطع کمتر درختانی است که به بازسازی جنگل کمک می کنند.  یعنی حفظ درختان مادر و شبکه‌ها،  و ژن‌ها ، تا نسل بعدی درختان بتوانند در برابر فشارها مقاومت کرده و رشد کنند. 

 

3- باید جنگل‌ها را با رعایت تنوع گونه‌ای و ژنوتیپ‌ها و ساختارها با کاشتن و فراهم کردن امکان احیاء طبیعی، احیا کنیم. با توجه به این که بین درختان جنگل‎ رابطه همیاری موثری وجود دارد. باید ابزار مورد نیاز طبیعت را در اختیارش بگذاریم تا بتواند امکان خودشفایی داشته باشد. 

 

6-     گسترش فرهنگ منابع طبیعی :

 

در راستای گسترش فرهنگ منابع طبیعی و آبخیزداری بصورت مستمر مسائل مربوط به مقوله فرهنگ سازی و تنویر افکار عمومی با حضور کارشناسان و مشاوران فرهنگی و رسانه ای و ادارات آموزش و ترویج، روابط عمومی و دفترنمایندگی ولی فقیه پیگیری شده و برای تبدیل فرهنگ منابع طبیعی به معارف عمومی، گامهایی برداشته شده است. اما به نظر میرسد آموزش این مقولات که در زندگی مردم نقش اساسی و مستقیم دارد، باید هم در نمازهای جمعه و جماعت اهمیت حفظ درختان از نظر اسلام آموزش داده شود و هم کتابهای درسی دبستان و سوادآموزی، همراه با انجام تورهای علمی، یا محیط زیستی با همکاری علمی سازمان جنگلها مطرح شود، تا به فرهنگ عمومی تبدیل گردد.

 

7-     جلوگیری از برداشت سنگ تراورتن :

 

سنگ تراورتن شبیه پنیر متخلخل و سست است. این سنگ در زمان بارندگی آب  باران را در حجم زیاد جذب کرده و در طول سال به آرامی پس میدهد

 

در واقع این سنگ مخزن آب بسیاری از شهرها و روستاهای ایران است.  

 

برداشت سنگ تراورتن از کوهها یعنی تخریب مخزن آب باران در زمستان و پاییز، و خروج آب باران به صورت سیلاب، و خشکی کامل در بهار و تابستان  .

 

یعنی در کل روستاهای اطراف معدن تراورتن، با برداشت سنگ تراورتن، باران به صورت سیلاب سبب تخریب روستاها شده و در بهار و تابستان هم دیگر آبی وجود نخواهد داشت. و یعنی نابودی کل منطقه اطراف این معادن.

 

این سنگ مناسب به دلیل سستی ساختمان نبود. اما مدتی است که با کمک رزین آنرا به عنوان سنگ تزیینی استفاده میکنند.

 

  سنگ این معدن به دلیل سستی  به راحتی قابل برداشت در قطع بزرگ است. و سود زیادی نصیب برداشت کنندگان دارد و زیانی غیر قابل جبران برای کشور

 

لازم به ذکر است که حفر چاه توسط روستاییان، چه با مجوز و چه بی مجوز، از سر ناچاری و به خاطر خشک شدن زمین و منابع آب از قبیل چشمه ها قناتها و چاههای آبی است که زندگی آنان با این آب وابسته است.

 

گرچه هیچکس به زندگی آنها اهمیت نداده و با دزدی منابع آبی مردم روستا، حق زندگی آنها نادیده گرفته شده و با زور و تزویر مدعی، و طلبکار هم میشوند.

 

باید گفت اگر سازمان آب جود نداشت شاید ایران اکنون بحران آب هم نداشت. و مخازن زیرزمینی آب جوابگوی همۀ مردم ایران بود. گرچه شهرهای غول آسا هم نداشتیم (که خود امر مطلوبی است)