معنای واقعی مدیریت آب

ایران همیشه کشوری کم باران بوده،  اما تا زمانی که نحوه کار و زندگی مردم بر هوش و عقل و درکِ خود استوار بوده، این باران کم با آبخیزداری و آبخوانداری و پخش سیلاب، به مخازن زیرزمینی آب هدایت می شد؛ تا هم از تبخیر آن جلوگیری شود؛ هم زمین مرطوب شده و قابلیت سرسبزی بیابد.

 

 شخم زمین در خلاف جهت شیب و تراس بندی زمین های شیبدار و ساخت بند با حفظ امکان جذب آب در آن، به جذب آب در زمین کمک میکرد. نوع آبیاری غرقابی سبب زهکشی خاک شور میشد و آب جذب شده در خاک در زمینهای پایین دست به شکل چشمه یا قنات بازیافت میشد.  

نوع کشت، مناسب با وضعیت و مقدار آب و شرایط خاص هوا، انتخاب میشد. حتی احداث سیل گیر فقط جریان آب را محدود می‌کرد، نه متوقف!!!  

این ها همه نشانه های مدیریت واقعی و عاقلانه آب، و نتیجه اش با وجود باران کم، سرزمینی سرسبز و آباد بود.
 اما از زمانی که تقلید جای تفکر را گرفت؛ معنی مدیریت آب به سدسازی تقلیل یافت. آن هم بدون تامین امکانات ضروری ؟!! از قبیل آبخیزدازی برای جلوگیری از ورود گل و لای و رسوبات به سد پر هزینه !! و همچنین پوشاندن روی سدها تا تبخیر کنونی 75 درصدی آب پر ارزش و نایاب را نداشته باشیم.(1)

همچنین با وجود ادعای سدسازی برای کشاورزی، سدها بدون شبکه آبیاری ساخته میشوند گاهی حتی مسیر سرریز آب، با وجود هزینه بالای ساخت، درست طراحی نشده و به کار نمی آید!!!

 پس از ۶۰ سال سدسازی،  مسئولین مدیریت آب، یک بار به تأثیر سدسازی بر محیط اطراف سد در بالا و پایین آن نگاه نکردند. تاثیر سد بر میزان بالای تبخیر در کشور گرم و خشک ایران، حتی در سدهای خاکی که گسترده و کم عمق و هدر دهنده بهترین زمینهای قابل کشت بودند بررسی نشد!! یا در مورد خشک شدن رودهایی که به دریا میریختند و علاوه بر رونق صیادی، مانع شور شدن زمینها با مد دریا میشدند ولی اکنون بهترین نخلستانها اکنون با مد دریا زمینشان شور و نخلها خشک شده، هیچ کس جوابگوی مردم نیست. (2)

هرچه سد ساختند، زمینهای بیشتری خشک و سیلاب بیشتر شد؛ اما هنوز به اسم جلوگیری از سیلاب همچنان سد میسازند؟!!
60  سال از تفکر عقب مانده ای که سدسازی  را مدیریت بر آب تلقی میکرد؛ می گذرد. اما در ایران این تفکرِ عقب مانده به تابو تبدیل شده، و از مدیریت واقعی آب خبری نیست.

 با ساخت هر سد، زمین‌های کشاورزی، مرتعی یا جنگلی، در بالای سد به زیر آب  می‌روند، و در پایین آن خشک می شوند.  کشاورزی و دامداری ناممکن، و مردمِ آواره شده، به شهرها مهاجرت میکنند؛ و از تولیدکننده نیازهای ضروری، به مصرف کننده واردات، تبدیل میشوند.

 قبلاً مدیریت آب لااقل به تامین آسایش ظاهری ساکنان پایتخت و چند شهر بزرگ اهمیت میداد اما اکنون با انتقال فاضلابِ خانه ها که قبلاًدر چاههای جذبی با عبور از لایه های زمین، با کاملترین نوع تصفیه بیهوازیِ بیولوژیک و فیزیکی ، به منبع آب زیرزمینی تبدیل شده و حتی قابل آشامیدن میشد؛ اکنون به اسم تصفیه فاضلاب به چند تصفیه خانه نمایشی منتقل و سرریز غیرقابل کنترل آن زندگی مردم جنوب این شهر ها را به جهنمی از آلودگی تبدیل کرده است. (*) 

تبخیر ۷۵ درصدی آب در پشت سدها،  خشکسالی های پی در پی، گرما و آلودگی هوا با ریزگردهای خاکی و نمکی، سیلاب های گل آلودی که علاوه بر آسیب به زندگی و معیشت مردم،  سالانه یک میلیارد تُن حدود ۵ برابر متوسط جهانی، خاک کشاورزی را در ایران از بین میبرد.(3) 

دشت هایی که به خاطر عدم تجدید آب زیرزمینی و شهرهایی که، یا خروج پساب از شهر، به اسم تصفیه!! خشک شده و بیش از ۱۰۰ برابر حد بحران فرونشست دارند. اینها همه نشان دهنده لزوم توقف این نحو مدیریت بدون تفکر، و ضرورت بازگشت به عقلانیت و جبران اشتباهات گذشته است.

 آنچه که اکنون با دیدن نتیجه تسلط ظاهری بر طبیعت، در آمریکا اروپا و حتی چین در حال رخ دادن است؛ تحول در نگاه به طبیعت حفظ تعادل و ضرورت احترام به قوانین طبیعت، حفظ تعادل، و همراهی با آن با توقف سدسازی و جمع کردنِ اغلب سدهای ساخته شده، و باز گرداندن محیط طبیعی به وضع سابق، به مرور و تا حد امکان است.

کاش مدیران آب ایران هم دست از ساخت کورکورانه و پی در پی سدهای بی مورد، ناقص و به شدت رسوبگیر، و انتقال آب و فاضلاب، بدون نگاه وسیع به پیامدها، و با توجیهات متوهمانه بردارند، و با نگاهی جامع به بحرانهای خودساخته، از جمله خشکسازی کشور، که در طبیعت کشور ما در حال وقوع است؛ با بصیرت، و بهره گیری از روشهای متناسب با طبیعت کشورمان، لااقل در حد آمریکا به جبران آسیبها، بپردازند.  انشا الله!!!

---------------------------------

* متاسفانه کارشناسانِ وزارت نیرو نه اطلاعی از عملکرد بی بدیلِ آبخوانداری و آبخیزداری در سرزمین گرم وخشک ایران، و تاثیر آن بر حفظ آب و خاک و تلطیف و رطوبت هوا دارند؛ و نه کوچکترین شناختی از قدرت بی نظیر و کاملِ سیستم چاه جذبی در تصفیه و بازیافت آب از فاضلاب، و نقش آن در تامین آب شهرها در منطقه کم آب ایران ندارند!!

منابع :

(1)   http://watech.ir/water-evaporation-reduction-methods/    

(2)   https://www.isna.ir/photo/khouzestan-109075/

(3)   irna.ir/xjHhGQ